Την 5η Ιανουαρίου του 1709 η Ευρωπαϊκή ήπειρος ξύπνησε παγωμένη από τη Μεσόγειο μέχρι και τη Σκανδιναβία. Από τις ακτές της Πορτογαλίας ως και τα βάθη της Ρωσίας τα πάντα ήταν καλυμμένα με πάγο, και έμειναν έτσι για πάνω από τρεις μήνες.

Σύμφωνα με τις καταγραφές, η Ευρώπη δεν είχε συναντήσει τέτοιες συνθήκες για τουλάχιστον 500 χρόνια. Το ασυνήθιστο φαινόμενο δημιούργησε προβλήματα στις μετακινήσεις και μεταφορές, και κατέστρεψε πλήρως το φυτικό και ζωικό κεφάλαιο. Οι δενδρώδεις καλλιέργειες που καταστράφηκαν δε θα έδιναν παραγωγή για αρκετά χρόνια και τα ζώα που χάθηκαν αφαίρεσαν τη δυνατότητα για νέες γέννες και περαιτέρω αναπαραγωγή. Οι λίμνες και τα ποτάμια έμειναν παγωμένα σε όλη την επικράτεια της Ευρώπης όπως και οι θάλασσες στο Βορρά αλλά και στο Μεσογειακό Νότο.

Στη Γαλλία οι καταγεγραμμένοι θάνατοι ήταν πολλές χιλιάδες. Χωρίς να υπάρχει βεβαιότητα, αφού δεν είναι διαθέσιμες καταγραφές από όλες τις χώρες, η Γαλλία επηρεάστηκε περισσότερο από κάθε άλλη περιοχή. Από το τέλος του 1708 οι αγρότες είχαν χαμηλή σοδειά που σε συνδυασμό με την αύξηση της φορολογίας και την αναγκαστική στράτευση των ανδρών λόγω των πολεμικών επιχειρήσεων έκανε πολύ δύσκολη την επιβίωση των πληθυσμών της υπαίθρου.

Την 5η Ιανουαρίου του 1709 η θερμοκρασία στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης έπεσε στους -20 οC. Οι αγροτικοί πληθυσμοί που ήταν το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων της Ευρώπης ζούσαν σε άθλια σπίτια που πάγωναν πολύ εύκολα αφού δεν υπήρχε δυνατότητα μόνωσης και προστασίας από τις εξωτερικές συνθήκες. Οι έτσι και αλλιώς εξαθλιωμένοι αγρότες που συνήθως αντιμετώπιζαν το φάσμα της πείνας, εκείνο το χειμώνα ήρθαν αντιμέτωποι με πολικές θερμοκρασίες με αποτέλεσμα χιλιάδες θανάτους από υποθερμία. Το ίδιο συνέβηκε και με τα ζώα τους, όχι μόνο αυτά που ήταν παραγωγικά αλλά και αυτά που ήταν χρήσιμα ως μεταφορικά μέσο ή ως ζώα αγροτικής εργασίας. Ακόμα όμως και αν τα ζώα μεταφοράς είχαν επιβιώσει οι δρόμοι δεν ήταν κατάλληλοι γιατί αν δεν ήταν απολύτως παγωμένοι είχαν πολλά μέτρα χιόνι. Ακόμα και τα θαλάσσια λιμάνια είχαν προβλήματα από τον πάγο. Το λιμάνι της Μασσαλίας (Μεσόγειος) δεν λειτουργούσε λόγω του πάγου στους δρόμους του αλλά και η θάλασσα ήταν παγωμένη στα ρηχά.

Οι κάτοικοι έκαψαν ότι μπορούσε να καεί, ακόμα και τα έπιπλα τους. Δάση και καλλιέργειες έγιναν καυσόξυλα (αλλά με μεγάλη δυσκολία). Τα περισσότερα τρόφιμα ήταν ακατάλληλα αφού είχαν γίνει μάζες πάγου και από τα ποτά τα μόνο που ήταν σε υγρή μορφή ήταν όσα είχαν πολύ υψηλή περιεκτικότητα σε αλκοόλ, η τιμή των οποίων ήταν υψηλότερη από του χρυσού. Το Παρίσι έμεινε χωρίς ανεφοδιασμό σε τρόφιμα και ξυλεία για πάνω από 3 μήνες.

Η παγωνιά χτύπησε ακόμα και τους πλούσιους γιατί το χρήμα δεν είχε αξία αφού δεν υπήρχε τίποτα να αγοραστεί. Επίσης τα ακριβά και πολυτελή σπίτια είχαν ψηλά ταβάνια και μεγάλα παράθυρα για καλύτερη οπτική ενώ για να αντιμετωπιστεί το κρύο κάθε δωμάτιο είχε και ένα τζάκι. Τώρα χωρίς καύσιμη ύλη τα παλάτια ήταν πιο κρύα ακόμα και από τα σπίτια των χωρικών απλά οι πλούσιοι επιβίωσαν γιατί είχαν περισσότερα και καλύτερα ρούχα.

Το αιφνιδιαστικό κρύο δημιούργησε πρωτόγνωρα φαινόμενα. Ολόκληρα δάση καταστράφηκαν γιατί τα δέντρα πάγωσαν μέχρι το βάθος του κορμού τους και έσπαζαν εύκολα με το πρώτο φύσημα του αέρα. Δάση και δενδρώδεις καλλιέργειες έμοιαζαν να έχουν υλοτομηθεί από πριόνια. Το χειρότερο είναι όμως ότι αυτά τα σπασμένα δένδρα δεν ήταν εύκολο να μεταφερθούν γιατί ήταν βαριά και παγωμένα και δρόμοι δεν υπήρχαν (ούτε και υποζύγια). Ο μεγάλος παγετός είχε παγώσει όλα τα κανάλια του Αμστερνταμ ενώ στα κανάλια της Βενετίας έκαναν παγοδρομίες. Υπάρχουν καταγραφές ότι μπορούσε κανείς να κινηθεί από τη Δανία έως τη Σουηδία μέσω της παγωμένης θάλασσας με τα πόδια ή με άλογο. Οι λύκοι κυκλοφορούσαν μέσα στα χωρία γιατί τα νεκρά ζώα ήταν απόλυτα παγωμένα και δεν μπορούσαν να τα καταναλώσουν.

Στην Αδριατική πολλά καράβια παγιδεύτηκαν όταν πάγωσε η θάλασσα και οι ναυτικοί πέθαναν από την πείνα μεσοπέλαγα. Σε πιο ζεστές περιοχές χιόνιζε διαρκώς και πόλεις όπως η Φλωρεντία και η Ρώμη έμειναν αποκλεισμένες για μήνες.

Οι ασυνήθιστα χαμηλές θερμοκρασίες κράτησαν σε όλη την Ευρώπη ως το τέλος του Απριλίου όπου ξεκίνησε μια ακόμα καταστροφή, οι πλημμύρες και οι ασθένειες. Το χιόνι και ο πάγος έλειωσαν και το νερό κατάκλυσε τα πάντα μεταφέροντας μαζί τα πτώματα ανθρώπων αλλά κυρίως ζώων και τρωκτικών. Δεν υπήρχε κανένα στεγνό σημείο και το νερό ακόμα και από στις πηγές που επιτέλους ξεπάγωσαν ήταν μολυσμένο. Η πανώλη που ξεκίνησε από το Οθωμανικό τμήμα της Ουγγαρίας έγινε πανδημία.

Βέβαια η πείνα σκότωνε ταχύτερα από την αρρώστια αφού τα τρόφιμα ήταν δεκάδες φορές ακριβότερα από την προηγούμενη χρονιά. Οι βασιλείς και οι ευγενείς διοργάνωναν συσσίτια με δικά τους έξοδα γιατί σύντομα θα ήταν βασιλείς χωρίς υπηκόους. Η βία, οι ληστείες και οι κλοπές ήταν καθημερινό φαινόμενο. Το πιο επικίνδυνο μέρος για τους ανθρώπους ήταν έξω από ένα φούρνο ή ένα παντοπωλείο. Όποιος έβγαινε με λίγα τρόφιμα ήταν δύσκολο να φτάσει σπίτι του ζωντανός χωρίς οπλισμένη συνοδεία. Τα αρχεία της Γαλλίας λένε ότι εκείνη χρονιά πέθαναν 600.000 περισσότεροι πολίτες σε σχέση με την προηγούμενη και γεννήθηκαν 200.000 λιγότεροι.

Ακόμα και σήμερα οι κλιματολόγοι δεν είναι βέβαιοι για το πως έγινε αυτή η καιρική μεταβολή αλλά συγκλίνουν στην υπόθεση ότι οι προηγούμενες μικρές ή μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις στην περιοχή (Βεζούβιος, Κανάρια νησιά και Σαντορίνη) εμπλούτισαν με τέφρα την ατμόσφαιρα και σε συνδυασμό με το φαινόμενο Maunder Minimum (ελάχιστο ηλιακής δραστηριότητας) έδωσαν αυτό το καταστροφικό αποτέλεσμα.

Το ανθρώπινο είδος επιβίωσε από μια πολύ δύσκολη κατάσταση με πολύ μεγάλες απώλειες. Η καιρική ανωμαλία επηρέασε την ιστορική εξέλιξη των γεγονότων και η Ευρώπη δεν ήταν ίδια μετά από αυτό τον χειμώνα.

Πηγές για μελέτη

Pain, S., 2009. The year that Europe froze solid. New Scientist, 201(2694), pp.46–47.

Heath, R., 1891. REMARKABLE WINTERS IN EUROPE. The Leisure hour: an illustrated magazine for home reading, pp.175–183.

Στην ιστορία του ανθρώπου η επίδραση του περιβάλλοντος είχε πάντα έναν ξεχωριστό ρόλο. Ιδιαίτερα ο καιρός και ακόμη περισσότερο τα ακραία καιρικά φαινόμενα επηρέασαν την έκβαση σημαντικών μαχών και κοινωνικών – πολιτικών γεγονότων, ενώ υπάρχουν καταγραφές που ενισχύουν την υπόθεση ότι οι ατμοσφαιρικές συνθήκες επέδρασαν στη διαμόρφωση, εξέλιξη ή εξαφάνιση ολόκληρων πολιτισμών.

Πολλά αποδόθηκαν σε αυτές τις κρίσιμες καιρικές συνθήκες. Αυτές ερμηνεύθηκαν ως θεϊκή παρέμβαση ή τιμωρία, ανάλογα σε ποιο στρατόπεδο ήταν ο ιστορικός που τα κατέγραψε.

Φύσηξε ο Θεός και σκόρπισαν

Με την παρότρυνση του Πάπα που θα ήθελε την Αγγλία από προτεσταντική χώρα να γίνει καθολική, ο βασιλιάς Φίλιππος ΙΙ ξεκίνησε μια μεγάλη επιχείρηση με τη συμμετοχή του ισπανικού ναυτικού και του στρατού. Τον Μάιο του 1588 ο ισπανικός στόλος ξεκίνησε από τη Λισαβόνα με 20.000 άνδρες σε 130 πλοία. Σκοπός του ήταν να φτάσει στο Καλέ της Γαλλίας και να μεταφέρει τον ισπανικό στρατό που είχε στρατοπεδεύσει εκεί στην απέναντι ακτή. Οι κακές καιρικές συνθήκες όμως δεν επέτρεψαν να φτάσει νωρίτερα από τις 27 Ιουλίου.

Το διάστημα αυτό ήταν αρκετό για να προλάβουν οι Αγγλοι να προετοιμαστούν και να ξεκινήσουν τον βομβαρδισμό προς τη γαλλική ακτή με τα μεγάλου βεληνεκούς κανόνια τους. Οι Ισπανοί δέχονταν πλέον τα πυρά των Αγγλων την ώρα που ο στόλος ήταν εκτεθειμένος σε σφοδρότατες καιρικές συνθήκες στο Καλέ. Στις 29 Ιουνίου οι Αγγλοι έστειλαν οκτώ πυρπολικά μέσα στον κόλπο που ήταν γεμάτος με πλοία.

Από τον φόβο της εκτεταμένης πυρκαγιάς οι Ισπανοί έκοψαν τις άγκυρες και σε κατάσταση πανικού ξεκίνησαν ηττημένοι το ταξίδι της επιστροφής. Οι απώλειες ήταν τεράστιες αφού έχασαν τα μισά πλοία και τους μισούς ναύτες. Το γόητρο και η πολεμική μηχανή των Ισπανών είχαν πληγεί καθοριστικά.

Η βασίλισσα της Αγγλίας Ελισάβετ θεώρησε την έκβαση της μάχης θεϊκό σημάδι και ξεκάθαρη παρέμβαση του Θεού υπέρ τους. Για να μείνει αιώνια η ανάμνηση αυτής της μάχης διέταξε και δημιουργήθηκαν μετάλλια που έγραφαν «φύσηξε ο Θεός και αυτοί σκόρπισαν». Μετά τη μάχη αυτή η Αγγλία έγινε ναυτική παντοκράτορας και τα κανόνια μεγάλου διαμετρήματος μπήκαν πλέον μόνιμα στον αμυντικό σχεδιασμό των κρατών.

Η τυχερή συννεφιά

Η πρώτη ατομική βόμβα έπεσε την 6η Αυγούστου 1945 στη Χιροσίμα. Την 9η Αυγούστου το βομβαρδιστικό φόρτωσε τη δεύτερη ατομική βόμβα για να τη ρίξει στην πόλη Κοκούρα. Ο ουρανός όμως πάνω από την πόλη ήταν νεφοσκεπής και δεν μπορούσε να γίνει η ρίψη της βόμβας σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό. Το αεροσκάφος έκανε τρεις γύρους πάνω από την πόλη για να βρει άνοιγμα στα σύννεφα αλλά δεν βρήκε. Τα καύσιμα του βομβαρδιστικού τέλειωναν και έπρεπε να επιλεγεί ο στόχος. Αυτός είναι και ο λόγος που επιλέχθηκε μια γειτονική πόλη. Αυτή ήταν το Ναγκασάκι.

Μετά από μερικούς γύρους πάνω από τον ουρανό της ένα άνοιγμα στα σύννεφα έγινε αντιληπτό από τον πιλότο. Αυτό το άνοιγμα ήταν η δίοδος για να περάσει η ατομική βόμβα και να εξαφανίσει την πόλη του Ναγκασάκι αφήνοντας πίσω της περίπου 74.000 νεκρούς. Λίγες ημέρες μετά η Ιαπωνία, βαριά πληγωμένη, θα συνθηκολογήσει.

Η πιο βαριά ομίχλη

Στις αρχές του Δεκέμβρη του 1952 το κρύο έγινε ξαφνικά τσουχτερό στο Λονδίνο. Η βρετανική πρωτεύουσα ήταν συνηθισμένη άλλωστε σε αυτές τις συνθήκες και στην ομίχλη που συνόδεψε αυτό το ψύχος. Οσο το κρύο γινόταν πιο έντονο τόσο περισσότερο άνθρακα έκαιγαν οι κάτοικοι για να το αντιμετωπίσουν. Η ομίχλη μαζί με τα υπολείμματα της καύσης του άνθρακα κάνουν ένα μείγμα ατμόσφαιρας πολύ αποπνικτικό αλλά και αυτό δεν ήταν ασυνήθιστο στην Αγγλία του ’50.

Πάνω από την πόλη όμως συνέβη ένα μετεωρολογικό φαινόμενο που ονομάζεται αναστροφή, το οποίο στην ουσία είναι ένα στρώμα αέρα θερμότερου από αυτό της επιφανείας που επικάθεται σε μεγάλο ύψος και λειτουργεί σαν καπάκι. Ολοι έχουμε δει τον καπνό μιας καμινάδας που ενώ ανεβαίνει προς τα πάνω κάθετα ξαφνικά μοιάζει να βρίσκει ένα εμπόδιο και αρχίζει να εξαπλώνεται πλέον οριζόντια γιατί συνάντησε μια αναστροφή και παγιδεύτηκε.
Αυτό ακριβώς συνέβη και στο Λονδίνο μετά την 5η Δεκεμβρίου του 1952. Ο καπνός από την καύση του άνθρακα μαζί με την ομίχλη δεν μπορούσαν να διαφύγουν προς τα πάνω. Και όσο αυτό το μείγμα γινόταν πιο σκούρο τόσο λιγότερη ηλιακή ακτινοβολία έφτανε στην πόλη για να τη ζεστάνει. Οσο πιο σκούρο το μείγμα τόσο πιο χαμηλή η θερμοκρασία. Οσο πιο χαμηλή η θερμοκρασία τόσο περισσότερο άνθρακα έκαιγαν οι πολίτες. Το σπιράλ του θανάτου είχε ξεκινήσει.

Για πέντε ημέρες το Λονδίνο είχε παραλύσει. Η ελάχιστη ορατότητα δεν επέτρεψε στα σχολεία να ανοίξουν και στα μέσα μεταφοράς να λειτουργήσουν, εκτός από το μετρό. Οι θάνατοι από αναπνευστικά προβλήματα και πνευμονία έγιναν εννέα φορές περισσότεροι από το κανονικό για το διάστημα αυτό. Η κατάσταση γινόταν όλα και πιο δύσκολη και δεν φαινόταν να υπάρχει καμία λύση εκτός από το να εγκαταλείψουν οι κάτοικοι μαζικά την πόλη τους. Ενα δυνατό και ψυχρό αεράκι από τα δυτικά έδωσε τη λύση την 9η Δεκεμβρίου διαλύοντας το τοξικό μείγμα πάνω από το Λονδίνο.

Οι απώλειες που καταγράφηκαν κατά το διάστημα αυτού του επεισοδίου ρύπανσης και αμέσως μετά ξεπέρασαν τις 12.000 και ήταν η αιτία να δει η επιστημονική κοινότητα και οι κρατικές αρχές με διαφορετικό μάτι την ποιότητα του αέρα. Εγκαταλείφθηκε η καύση άνθρακα και σταδιακά για θέρμανση χρησιμοποιήθηκαν το ηλεκτρικό ρεύμα και το αέριο. Μέχρι να γίνει πλήρως αυτή η μετάβαση πέθαναν και άλλοι 750 Λονδρέζοι για τον ίδιο λόγο το 1962.
Μάλλον δεν είναι τυχαίο ότι από τότε η ομίχλη στις περισσότερες ταινίες δεν προμηνύει τίποτα το θετικό.

Πηγή: Το Βήμα Science