Την 5η Ιανουαρίου του 1709 η Ευρωπαϊκή ήπειρος ξύπνησε παγωμένη από τη Μεσόγειο μέχρι και τη Σκανδιναβία. Από τις ακτές της Πορτογαλίας ως και τα βάθη της Ρωσίας τα πάντα ήταν καλυμμένα με πάγο, και έμειναν έτσι για πάνω από τρεις μήνες.

Σύμφωνα με τις καταγραφές, η Ευρώπη δεν είχε συναντήσει τέτοιες συνθήκες για τουλάχιστον 500 χρόνια. Το ασυνήθιστο φαινόμενο δημιούργησε προβλήματα στις μετακινήσεις και μεταφορές, και κατέστρεψε πλήρως το φυτικό και ζωικό κεφάλαιο. Οι δενδρώδεις καλλιέργειες που καταστράφηκαν δε θα έδιναν παραγωγή για αρκετά χρόνια και τα ζώα που χάθηκαν αφαίρεσαν τη δυνατότητα για νέες γέννες και περαιτέρω αναπαραγωγή. Οι λίμνες και τα ποτάμια έμειναν παγωμένα σε όλη την επικράτεια της Ευρώπης όπως και οι θάλασσες στο Βορρά αλλά και στο Μεσογειακό Νότο.

Στη Γαλλία οι καταγεγραμμένοι θάνατοι ήταν πολλές χιλιάδες. Χωρίς να υπάρχει βεβαιότητα, αφού δεν είναι διαθέσιμες καταγραφές από όλες τις χώρες, η Γαλλία επηρεάστηκε περισσότερο από κάθε άλλη περιοχή. Από το τέλος του 1708 οι αγρότες είχαν χαμηλή σοδειά που σε συνδυασμό με την αύξηση της φορολογίας και την αναγκαστική στράτευση των ανδρών λόγω των πολεμικών επιχειρήσεων έκανε πολύ δύσκολη την επιβίωση των πληθυσμών της υπαίθρου.

Την 5η Ιανουαρίου του 1709 η θερμοκρασία στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης έπεσε στους -20 οC. Οι αγροτικοί πληθυσμοί που ήταν το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων της Ευρώπης ζούσαν σε άθλια σπίτια που πάγωναν πολύ εύκολα αφού δεν υπήρχε δυνατότητα μόνωσης και προστασίας από τις εξωτερικές συνθήκες. Οι έτσι και αλλιώς εξαθλιωμένοι αγρότες που συνήθως αντιμετώπιζαν το φάσμα της πείνας, εκείνο το χειμώνα ήρθαν αντιμέτωποι με πολικές θερμοκρασίες με αποτέλεσμα χιλιάδες θανάτους από υποθερμία. Το ίδιο συνέβηκε και με τα ζώα τους, όχι μόνο αυτά που ήταν παραγωγικά αλλά και αυτά που ήταν χρήσιμα ως μεταφορικά μέσο ή ως ζώα αγροτικής εργασίας. Ακόμα όμως και αν τα ζώα μεταφοράς είχαν επιβιώσει οι δρόμοι δεν ήταν κατάλληλοι γιατί αν δεν ήταν απολύτως παγωμένοι είχαν πολλά μέτρα χιόνι. Ακόμα και τα θαλάσσια λιμάνια είχαν προβλήματα από τον πάγο. Το λιμάνι της Μασσαλίας (Μεσόγειος) δεν λειτουργούσε λόγω του πάγου στους δρόμους του αλλά και η θάλασσα ήταν παγωμένη στα ρηχά.

Οι κάτοικοι έκαψαν ότι μπορούσε να καεί, ακόμα και τα έπιπλα τους. Δάση και καλλιέργειες έγιναν καυσόξυλα (αλλά με μεγάλη δυσκολία). Τα περισσότερα τρόφιμα ήταν ακατάλληλα αφού είχαν γίνει μάζες πάγου και από τα ποτά τα μόνο που ήταν σε υγρή μορφή ήταν όσα είχαν πολύ υψηλή περιεκτικότητα σε αλκοόλ, η τιμή των οποίων ήταν υψηλότερη από του χρυσού. Το Παρίσι έμεινε χωρίς ανεφοδιασμό σε τρόφιμα και ξυλεία για πάνω από 3 μήνες.

Η παγωνιά χτύπησε ακόμα και τους πλούσιους γιατί το χρήμα δεν είχε αξία αφού δεν υπήρχε τίποτα να αγοραστεί. Επίσης τα ακριβά και πολυτελή σπίτια είχαν ψηλά ταβάνια και μεγάλα παράθυρα για καλύτερη οπτική ενώ για να αντιμετωπιστεί το κρύο κάθε δωμάτιο είχε και ένα τζάκι. Τώρα χωρίς καύσιμη ύλη τα παλάτια ήταν πιο κρύα ακόμα και από τα σπίτια των χωρικών απλά οι πλούσιοι επιβίωσαν γιατί είχαν περισσότερα και καλύτερα ρούχα.

Το αιφνιδιαστικό κρύο δημιούργησε πρωτόγνωρα φαινόμενα. Ολόκληρα δάση καταστράφηκαν γιατί τα δέντρα πάγωσαν μέχρι το βάθος του κορμού τους και έσπαζαν εύκολα με το πρώτο φύσημα του αέρα. Δάση και δενδρώδεις καλλιέργειες έμοιαζαν να έχουν υλοτομηθεί από πριόνια. Το χειρότερο είναι όμως ότι αυτά τα σπασμένα δένδρα δεν ήταν εύκολο να μεταφερθούν γιατί ήταν βαριά και παγωμένα και δρόμοι δεν υπήρχαν (ούτε και υποζύγια). Ο μεγάλος παγετός είχε παγώσει όλα τα κανάλια του Αμστερνταμ ενώ στα κανάλια της Βενετίας έκαναν παγοδρομίες. Υπάρχουν καταγραφές ότι μπορούσε κανείς να κινηθεί από τη Δανία έως τη Σουηδία μέσω της παγωμένης θάλασσας με τα πόδια ή με άλογο. Οι λύκοι κυκλοφορούσαν μέσα στα χωρία γιατί τα νεκρά ζώα ήταν απόλυτα παγωμένα και δεν μπορούσαν να τα καταναλώσουν.

Στην Αδριατική πολλά καράβια παγιδεύτηκαν όταν πάγωσε η θάλασσα και οι ναυτικοί πέθαναν από την πείνα μεσοπέλαγα. Σε πιο ζεστές περιοχές χιόνιζε διαρκώς και πόλεις όπως η Φλωρεντία και η Ρώμη έμειναν αποκλεισμένες για μήνες.

Οι ασυνήθιστα χαμηλές θερμοκρασίες κράτησαν σε όλη την Ευρώπη ως το τέλος του Απριλίου όπου ξεκίνησε μια ακόμα καταστροφή, οι πλημμύρες και οι ασθένειες. Το χιόνι και ο πάγος έλειωσαν και το νερό κατάκλυσε τα πάντα μεταφέροντας μαζί τα πτώματα ανθρώπων αλλά κυρίως ζώων και τρωκτικών. Δεν υπήρχε κανένα στεγνό σημείο και το νερό ακόμα και από στις πηγές που επιτέλους ξεπάγωσαν ήταν μολυσμένο. Η πανώλη που ξεκίνησε από το Οθωμανικό τμήμα της Ουγγαρίας έγινε πανδημία.

Βέβαια η πείνα σκότωνε ταχύτερα από την αρρώστια αφού τα τρόφιμα ήταν δεκάδες φορές ακριβότερα από την προηγούμενη χρονιά. Οι βασιλείς και οι ευγενείς διοργάνωναν συσσίτια με δικά τους έξοδα γιατί σύντομα θα ήταν βασιλείς χωρίς υπηκόους. Η βία, οι ληστείες και οι κλοπές ήταν καθημερινό φαινόμενο. Το πιο επικίνδυνο μέρος για τους ανθρώπους ήταν έξω από ένα φούρνο ή ένα παντοπωλείο. Όποιος έβγαινε με λίγα τρόφιμα ήταν δύσκολο να φτάσει σπίτι του ζωντανός χωρίς οπλισμένη συνοδεία. Τα αρχεία της Γαλλίας λένε ότι εκείνη χρονιά πέθαναν 600.000 περισσότεροι πολίτες σε σχέση με την προηγούμενη και γεννήθηκαν 200.000 λιγότεροι.

Ακόμα και σήμερα οι κλιματολόγοι δεν είναι βέβαιοι για το πως έγινε αυτή η καιρική μεταβολή αλλά συγκλίνουν στην υπόθεση ότι οι προηγούμενες μικρές ή μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις στην περιοχή (Βεζούβιος, Κανάρια νησιά και Σαντορίνη) εμπλούτισαν με τέφρα την ατμόσφαιρα και σε συνδυασμό με το φαινόμενο Maunder Minimum (ελάχιστο ηλιακής δραστηριότητας) έδωσαν αυτό το καταστροφικό αποτέλεσμα.

Το ανθρώπινο είδος επιβίωσε από μια πολύ δύσκολη κατάσταση με πολύ μεγάλες απώλειες. Η καιρική ανωμαλία επηρέασε την ιστορική εξέλιξη των γεγονότων και η Ευρώπη δεν ήταν ίδια μετά από αυτό τον χειμώνα.

Πηγές για μελέτη

Pain, S., 2009. The year that Europe froze solid. New Scientist, 201(2694), pp.46–47.

Heath, R., 1891. REMARKABLE WINTERS IN EUROPE. The Leisure hour: an illustrated magazine for home reading, pp.175–183.